मन्त्र भन्नाले विशिष्ट ध्वनि, शब्द वा वाक्यहरूको संयोजन हो, जसलाई धार्मिक वा आध्यात्मिक अभ्यासमा प्रयोग गरिन्छ। मन्त्र उच्चारणले मानसिक शान्ति, ध्यान केन्द्रित गर्ने शक्ति, र आध्यात्मिक उन्नति प्राप्त गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
संस्कृत परिभाषा “मननात् त्रायते इति मन्त्रः।” अर्थात्, “जसको मननले (ध्यान वा चिन्तनले) त्राण (रक्षा वा उद्धार) गर्दछ, त्यसलाई मन्त्र भनिन्छ । यो मन्त्र ध्यान, आध्यात्मिक शुद्धता, र ज्ञान प्राप्तिका लागि विशेष महत्त्वपूर्ण मानिन्छ।
मन्त्रका विभिन्न प्रकार छन्, जसलाई प्रयोग र उद्देश्यका आधारमा वर्गीकृत गर्न सकिन्छ। यहाँ प्रमुख प्रकारहरू उल्लेख गरिएका छन्:
१. वेदमन्त्र
यी मन्त्रहरू वेदहरूमा पाइन्छन्। यिनलाई चार वेद (ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद, र अथर्ववेद) मा विभाजित गरिन्छ। यिनको प्रयोग यज्ञ, हवन, र पूजामा हुन्छ।
२. बीजमन्त्र
बीज मन्त्र छोटा, शक्तिशाली र साङ्केतिक ध्वनि वा शब्दहरू हुन्, जसले विशिष्ट ऊर्जा केन्द्रित गर्छ र साधकलाई आध्यात्मिक उन्नति तथा इच्छित फल प्राप्त गराउँछ। बीज मन्त्रहरूको महत्व निम्न प्रकारले वर्णन गर्न सकिन्छ:
शक्तिको केन्द्र बीज मन्त्रहरूमा ब्रह्माण्डीय ऊर्जा संचित हुन्छ। यी मन्त्रहरू जप गर्दा साधकले ब्रह्माण्डीय शक्तिसँग सम्पर्क स्थापित गर्न सक्छ।
ध्यान र मनोयोग बढाउने माध्यम
बीज मन्त्र जपले मनलाई शान्त राख्दै ध्यान केन्द्रित गर्न मद्दत गर्दछ। यसले मानसिक अस्थिरता हटाएर शान्ति र स्पष्टता प्रदान गर्छ।
ग्रह दोष शमन
ग्रहहरूको नकारात्मक प्रभावलाई न्यून गर्न बीज मन्त्र महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। ग्रहसम्बन्धी मन्त्र जपले जीवनमा शान्ति र समृद्धि ल्याउँछ।
आध्यात्मिक उन्नति बीज मन्त्र जप गर्दा साधकको चेतना स्तर वृद्धि हुन्छ। यसले आत्मज्ञान र ब्रह्मज्ञान प्राप्तिमा सहायता पुर्याउँछ।
कर्म शुद्धि र नकारात्मक ऊर्जा हटाउन बीज मन्त्रको जपले व्यक्ति वरपर रहेको नकारात्मक ऊर्जा नष्ट गर्छ र सकारात्मक ऊर्जा ल्याउँछ। यसले जीवनमा सन्तुलन र स्थिरता कायम गर्न मद्दत गर्दछ।
शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्य बीज मन्त्र जपले तन र मनलाई सन्तुलित राख्ने कम्पन (vibrations) उत्पन्न गर्छ, जसले स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउँछ।
सिद्धि प्राप्ति: साधकहरूले ध्यानपूर्वक बीज मन्त्रको जप र ध्यान गर्दा आत्मज्ञान तथा सिद्धिहरू प्राप्त गर्न सक्छन्।
शक्तिपात (Divine Energy Activation) बीज मन्त्रहरूको नियमित अभ्यासले साधकको शरीरमा रहेको कुण्डलिनी शक्तिलाई जागृत गर्न सक्छ, जसले उच्च आध्यात्मिक अनुभव प्राप्त गराउँछ।
उदाहरण:
ॐ :- सम्पूर्ण ब्रह्माण्डको मूल ध्वनि।
ह्रीं :- देवीको शक्ति।
क्लीं :- प्रेम र आकर्षणको शक्ति।
बीज मन्त्र (Seed Mantra) लाई सनातन धर्म, विशेषतः मन्त्र शास्त्रमा, शक्तिशाली र सूक्ष्म ध्वनि ऊर्जा मानिन्छ। यी मन्त्रलाई विशिष्ट उद्देश्य प्राप्त गर्न प्रयोग गरिन्छ, जस्तै आत्मिक जागरण, मानसिक शान्ति, स्वास्थ्य सुधार, र विभिन्न प्रकारका साधनामा सफलता।
ध्यान दिनु पर्ने कुरा:
बीज मन्त्रको सही उच्चारण अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ। गुरुको मार्गदर्शनमा मात्र मन्त्रको प्रयोग गर्दा उत्तम परिणाम मिल्छ। नियमितता र श्रद्धाले मात्र मन्त्र जपको प्रभाव अनुभव गर्न सकिन्छ। तसर्थ, बीज मन्त्र एक सूक्ष्म तर शक्तिशाली साधन हो, जसले मानिसको जीवनमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सक्छ।
निष्कर्ष
बीज मन्त्रहरू साधना, ध्यान, र आत्मिक प्रगतिको लागि अमूल्य साधन हुन्। सही उच्चारण र विधिपूर्वक जप गर्दा यसले व्यक्तिको जीवनमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सक्छ ।
३. तन्त्रमन्त्र
यिनीहरू तान्त्रिक साधनामा प्रयोग गरिन्छ। विशेष विधि र नियमको पालना गरेर यी मन्त्र उच्चारण गरिन्छ।
उदाहरण:
सूर्य (Surya) ॐ ह्रां ह्रीं ह्रौं सः सूर्याय नमः। (सूर्यको कृपा, आत्मबल, र स्वास्थ्यका लागि)
चन्द्रमा (Chandra) ॐ श्रां श्रीं श्रौं सः चन्द्राय नमः। (मनको शान्ति, मानसिक स्थिरता र भावनात्मक सन्तुलनका लागि)
शनि (Shani) ॐ प्रां प्रीं प्रौं सः शनैश्चराय नमः। (धैर्य, अनुशासन, र प्रतिकूलताबाट मुक्ति पाउन)
जप विधि
प्रत्येक मन्त्रलाई बिहान वा साँझ शुद्ध ठाउँमा बसि कम्तिमा १०८ पटक (एक माला) जप गर्नु लाभकारी हुन्छ। मन्त्र जप गर्दा ध्यान केन्द्रित र सही उच्चारण गर्नुपर्ने हुन्छ।
४. जपमन्त्र
ध्यान र आत्मसुधारका लागि लगातार जप गर्नुपर्ने मन्त्र।
उदाहरण:
ॐ नमः शिवाय ।
ॐ नमो भगवते वासुदेवाय।
हरे राम हरे राम राम राम हरे हरे,
हरे कृष्ण हरे कृष्ण कृष्ण कृष्ण हरे हरे।।
५. गायत्री मन्त्र
विशेष प्रकारको मन्त्र, जसलाई ब्रह्माण्डीय शक्तिको आह्वान र ध्यानका लागि उपयोग गरिन्छ।
यो मन्त्र यस प्रकार छ:
ॐ भूर्भुवः स्वः।
तत्सवितुर्वरेण्यं।
भर्गो देवस्य धीमहि।
धियो यो नः प्रचोदयात्॥
अर्थ:
ॐ: परमात्माको नाम, सर्वोच्च ऊर्जा।
भूः: पृथ्वी लोक।
भुवः: अन्तरिक्ष लोक।
स्वः: स्वर्ग लोक।
तत्: त्यो (परमात्मा)।
सवितुः: सूर्य (जसले सबैलाई जीवन प्रदान गर्दछ)।
वरेण्यं: पूजा गर्न योग्य।
भर्गः: दिव्य तेज।
देवस्य: दिव्यताको।
धीमहि: हामी ध्यान गरौं।
धियो: बुद्धि।
यः: जो।
नः: हाम्रो।
प्रचोदयात्: प्रेरणा दिनुहोस्।
पूर्ण अर्थ: हामी त्यो परम दिव्य शक्ति, सूर्यदेवको तेजमा ध्यान गर्दछौं, जसले हाम्रो बुद्धिलाई सही मार्गमा प्रेरणा दिन सकून्।
६. संकीर्तनमन्त्र
यी मन्त्रहरू सामूहिक रूपमा कीर्तन वा भजनको रूपमा गाइन्छन्।
७. कवचमन्त्र
देवताको कृपा प्राप्त गरेर सुरक्षाका लागि जपिने मन्त्र।
उदाहरण:
शिव कवच
नारायण कवच
देवी कवच
८. शान्तिमन्त्र
मन र वातावरण शान्त राख्न प्रयोग गरिने मन्त्र।
उदाहरण:
द्यौः शान्तिः, अन्तरिक्षं शान्तिः, पृथिवी शान्तिः, आपः शान्तिः, ओषधयः शान्तिः।
वनस्पतयः शान्तिः, विश्वेदेवाः शान्तिः, ब्रह्म शान्तिः, सर्वं शान्तिः।
शान्तिरेव शान्तिः, सा मा शान्तिरेधि। ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः॥
यसको अर्थ: स्वर्गमा शान्ति होस्, अन्तरिक्षमा शान्ति होस्, पृथ्वीमा शान्ति होस्। पानीमा शान्ति होस्, औषधिहरूमा शान्ति होस्, वनस्पतिहरूमा शान्ति होस्। सामूहिक देवताहरूमा शान्ति होस्, ब्रह्ममा शान्ति होस्, सम्पूर्ण सृष्टिमा शान्ति होस्। शान्तिमै शान्ति छ, त्यही शान्ति मेरोमा वृद्धि होस्। ॐ शान्ति शान्ति शान्ति।
नोट: मन्त्रको सही उच्चारण र विधिपूर्वक जप अत्यन्त महत्त्वपूर्ण मानिन्छ।
